Fonoteka wolińskiego muzeum, stworzona przez Andrzeja Kaubego w latach 1971–1988, to archiwum historii mówionej obejmujące rozmaite formy narracji biograficznych. Większość z nich to zapisy wywiadów, jakie nagrywający prowadził z wybranymi mieszkańcami Ziemi Wolińskiej. Osobną grupę tworzą nagrania publicznych okolicznościowych spotkań, podczas których wypowiadało się po kolei wielu narratorów. Obecnie w wolińskim muzeum znajduje się 19 szpulowych taśm magnetofonowych na podłożu poliestrowym. Transkrypcje wybranych nagrań zostały opublikowane – wraz z komentarzem naukowym – w książce pt. Nad Dziwnę i Świnę, wydanej przez Muzeum Regionalne im. Andrzeja Kaubego w Wolinie w 2024 roku pod redakcją Karoliny Kokory, Piotra Malińskiego i Piotra Oleksego. Poniżej znajdują się streszczenia nagrań, ułożone w porządku alfabetycznym według nazwisk narratorów.
UWAGA: linki do nagrań online zostaną udostępnione w dniu pierwszej publicznej promocji książki, 4 maja 2025 roku.
Kazimierz Akajewicz był żołnierzem 6 kompanii 2 Pułku Piechoty w składzie 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, stacjonującej w marcu i kwietniu 1945 roku w Recławiu. Opowiedział o ówczesnych bojach na linii Dziwny, a także o swoim udziale w późniejszym szturmie Berlina i powojennych walkach z ukraińskim podziemiem zbrojnym na Ziemi Siedleckiej. W dalszej części rozmowy nakreślił obraz Wolina w pierwszych latach po II wojnie światowej, m.in. swoją pracę w handlu i spółdzielczości oraz relacje z ludnością niemiecką mieszkającą jeszcze wówczas w mieście. Wypowiedź została nagrana 20 maja 1971 roku podczas publicznego spotkania z kombatantami i pierwszymi osadnikami Ziemi Wolińskiej (taśma nr I). Transkrypcja nagrania stanowi piąty rozdział książki Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 53–67.
Stefan Bachorski był uczestnikiem kampanii wrześniowej 1939 roku (jako podoficer 14 Pułku Piechoty), a następnie jeńcem wojennym w niemieckim Stalagu IV A. Po zakończeniu wojny wstąpił do Milicji Obywatelskiej i został włączony do grupy operacyjnej, kierowanej przez Władysława Matulę, której zadaniem było przejęcie kontroli nad wyspami Wolin i Karsibór oraz Świnoujściem. Opowiedział o realiach służby w pierwszym posterunku polskiej milicji w Wolinie w latach 1945–1947. Nagranie pochodzi najprawdopodobniej z 1972 roku, a znajduje się na taśmie nr II, opisanej „Wywiady z pierwszymi osadnikami”. Jego transkrypcja zawarta została w szóstym rozdziale książki Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 69–75.
Paweł Białooki i Wiktor Czarnecki, polscy mieszkańcy Kresów Wschodnich, zostali na początku lat 40. XX wieku przymusowo wcieleni do Armii Czerwonej, z której trafili do Ludowego Wojska Polskiego. W szeregach 4 Pułku Artylerii Przeciwpancernej WP walczyli nad Wisłą, na Wale Pomorskim, zdobywali Kołobrzeg i forsowali Odrę – by zakończyć swój szlak polowy pod Berlinem. Po wojnie, poprzez Górny Śląsk i Łódzkie trafili (jako osadnicy wojskowi) na wyspę Wolin. Opowiedzieli zarówno o swojej służbie wojskowej, jak i o trudnych początkach powojennego życia w zrujnowanym Jarzębowie (m.in. organizacji ochotniczej straży pożarnej i odbudowie tamtejszej remizy). Wywiad został nagrany w Jarzębowie w 1971 lub 1972 roku (taśma nr II). Transkrypcja wywiadu to siódmy rozdział książki Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 77–95.
Wiktor Górecki walczył w wojnie obronnej 1939 roku jako żołnierz 44 Pułku Piechoty WP. Ciężko raniony, trafił jako jeniec wojenny do Związku Radzieckiego, a potem do III Rzeszy. Zwolniony z niemieckiego Stalagu VII A, przyjechał do okupowanej Warszawy, gdzie działał w konspiracji, a potem jako akowiec wziął udział w powstaniu warszawskim. Powtórnie znalazł się w niemieckiej niewoli, z której uciekł, a po przejściu frontu został wcielony do radzieckiej 2 Armii Pancernej (ostatecznie przeniesiono go do ludowego Wojska Polskiego). Opowiedział o walkach pancerniaków Armii Czerwonej w Recławiu 6 marca 1945 roku, podczas których został ciężko ranny. Wywiad został nagrany w 29. rocznicę tych wydarzeń, 6 marca 1974 roku (taśma nr IX). Transkrypcję nagrania opublikowano w ósmym rozdziale książki Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 97–107.
Mirosław Hrycyna przybył do Świnoujścia w 1946 roku. Jako felczer podjął pracę w referacie zdrowia urzędu powiatowego. Jego opowieść przybliża rozwój służby zdrowia w ówczesnym powiecie wolińskim. Została zarejestrowana w trakcie spotkania w Domu Rybaka w Świnoujściu w maju 1972 roku, na taśmie nr IV. Jej transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 109–113.
Pionier Jan brał udział w spotkaniu w Domu Rybaka w Świnoujściu w maju 1972 roku. Niestety, nie udało się ustalić jego nazwiska. W swej relacji opowiadał o działalności wywrotowej na terenie Świnoujścia, o którą oskarżał agenturę niemiecką, w tym Polaków współpracujących w czasie wojny z okupantem. Przedstawił również trudy życia w powojennym okresie oraz próby rozwoju życia kulturalnego miasta. Relacja została zarejestrowana na taśmie numer IV. Jej transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 115–121.
Janina i Czesław Kmitowie pochodzili z Wileńszczyzny. Czesław Kmita w wieku 15 lat wyjechał do Petersburga, gdzie rozpoczął pracę zawodową. Brał udział w wydarzeniach rewolucji lutowej i październikowej. Był członkiem oddziału ochrony Włodzimierza Lenina. Następnie wrócił na Wileńszczyznę, gdzie zastał go wybuch drugiej wojny światowej. W czasie niemieckiej okupacji był naczelnikiem poczty, w której pracowała również jego żona Janina. Kmitowie byli świadkami rozstrzeliwań ludności cywilnej oraz przemocy, której Polacy doświadczyli ze strony Litwinów. W 1947 roku przybyli do Wolina, gdzie Czesław Kmita rozpoczął pracę na poczcie. Wywiad został zarejestrowany na taśmie nr VI. Jego transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 123–141.
Stanisław Kuglin był z wykształcenia artystą grafikiem. W 1946 roku został przewodniczącym powiatowej rady narodowej w Świnoujściu. W swej opowieści przybliża specyfikę życia w powojennym mieście, opowiada o wysiłkach organizacyjnych, dotyka kwestii relacji z władzami wojewódzkimi oraz dowództwem radzieckiego wojska. Przytacza też wiele anegdot oraz własnych przemyśleń i refleksji. Relacja została zarejestrowana w trakcie spotkania w Domu Rybaka w Świnoujściu w maju 1972 roku, na taśmie nr IV. Jej transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 143–157.
Janina Landowska przed II wojną światową mieszkała na Ziemi Lwowskiej, skąd w lutym 1940 roku została wysiedlona na Syberię, do pracy przymusowej przy wyrębie tajgi. W 1943 roku zgłosiła się do 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Jako żołnierka 1 Samodzielnego Batalionu Kobiecego im. Emilii Plater przebyła cały szlak bojowy tej jednostki: od Lenino, przez Warszawę i Dolny Śląsk, do Berlina. Po wojnie wyszła za mąż i mieszkała w Platerówce pod Lubaniem. W 1948 roku osiedliła się w Skoszewie nad Zalewem Szczecińskim. Wywiad został nagrany w 1974 roku na taśmie nr IX. Jego transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 159–167.
Ignacy Lisiak kierował pierwszą piekarnią, otwartą w Świnoujściu w 1945 roku. Jego opowieść dotyczy relacji z niemieckimi mieszkańcami miasta oraz specyfiki pracy piekarza w okresie powojennym. Relacja została zarejestrowana w trakcie spotkania w Domu Rybaka w Świnoujściu w maju 1972 roku, na taśmie nr IV. Jej transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 169–173.
Bolesław Łaskarzewski pochodził z Lublina. W czasie wojny przebywał na terenie Niemiec. Na wyspę Wolin trafił w październiku 1945 roku. Kierował oddziałem Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Wolinie. Następnie prowadził własne gospodarstwo rolne. W rozmowie przedstawia specyfikę pracy w PUR oraz procesu osiedlania. Wywiad został zarejestrowany w 1971 roku, na taśmie nr I. Jego transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 175–181.
Ludwik Mrukowski, mieszkaniec Kresów Wschodnich, wywieziony w 1940 roku w głąb Związku Radzieckiego, w 1943 roku otrzymał powołanie do Wojska Polskiego. Służył jako fizylier w 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta, walcząc na przyczółku warecko-magnuszewskim (gdzie był ranny), pod Warszawą i na Wale Pomorskim. Następnie zdobywał Kołobrzeg, forsował Odrę i bił się na przedmieściach Berlina, by ostatecznie dojść ze swoją jednostką nad Łabę. Po wojnie uczestniczył w walkach z ukraińskim podziemiem zbrojnym na Lubelszczyźnie i Rzeszowszczyźnie. Zdemobilizowany w 1946 roku, zamieszkał w Wolinie. Wywiad z Ludwikiem Mrukowskim został przeprowadzony we wrześniu lub październiku 1973 roku (taśma nr V), jednak nagrania tego nie udało się odnaleźć. Zachowała się jedynie wersja okrojona i wtórnie zmontowana przez A. Kaubego na taśmie nr XII, pochodząca z lat 1976–1980. Jej transkrypcja stanowi jeden z rozdziałów książki Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 183–197.
Stanisław Ołpiński przybył do powiatu wolińskiego z okolic Tarnowa, na przełomie lat 1945–1946. Służył już wtedy w Milicji Obywatelskiej. Został skierowany do Świnoujścia, gdzie organizował pracę komisariatu morskiego MO. W wywiadzie opowiada o kwestiach organizacyjnych oraz walkach z „wrogimi grupami” (na terenie powiatu i w Szczecinie), które wiąże często z działalnością niemieckiego Werwolfu. Wywiad został zarejestrowany w 1971 roku, na taśmie nr I. Jego transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 199–207.
Cołak Petrosjan był żołnierzem Armii Czerwonej, służył w 310 Dywizji Strzeleckiej i wziął udział w walkach z Niemcami nad Dziwną i Świną w pierwszych dniach maja 1945 roku. Ormianin, mieszkający w Gruzińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. W rozmowie opisuje swoje wojenne losy oraz przebieg walko o wyspę Wolin i Świnoujście. Wywiad został zarejestrowany w czasie jego pobytu w Wolinie, w 1988 roku, na taśmie nr XVII. Jego transkrypcja znajduje się w aneksie książki Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 277–289.
Bronisław Piacko w 1947 roku został inspektorem Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Świnoujściu (w latach 1945–1947 pracował w Łobzie). Pełnił również funkcję łowczego na terenie powiatu. Jego opowieść dotyczy głównie specyfiki pracy w PUR oraz procesu osiedlania. Została zarejestrowana w trakcie spotkania w Domu Rybaka w Świnoujściu w maju 1972 roku, na taśmie nr IV. Jej transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 209–213.
Stefan Stankiewicz przed II wojną światową był zawodowym oficerem artylerii WP. W 1939 roku walczył z Niemcami do października, po czym działał w konspiracji w okolicach Tarnowa. Od 1942 roku w szeregach AK jako zastępca dowódcy placówki. Po wojnie ożenił się ze swoją łączniczką i wyjechał do Gdyni, gdzie zajął się rybołówstwem. Od 1947 roku, obawiając się represji ze strony władz komunistycznych, pod fałszywym nazwiskiem ukrywał się w Wolinie, również pracując jako rybak. W 1951 roku ujawnił się, korzystając z amnestii. W czasie wywiadu, nagranego 19 kwietnia 1974 roku (taśma nr X), był kierownikiem Zakładów Centrali Rybnej w Wolinie. Transkrypcja nagrania została opublikowana w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 215–243.
Eugeniusz Wiśniewski osiedlił się w Wolinie w 1945 roku. W rozmowie opisuje rozwój gospodarczy regionu w pierwszych latach po wojnie. Wywiad został zarejestrowany w 1971 roku na taśmie nr II. Jego transkrypcja znajduje się w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 245–251.
Michał Wrembel w 1940 roku został wywieziony z okupowanego Poznania na roboty przymusowe do III Rzeszy. Początkowo karczował las na wyspie Uznam, a następnie trafił na wyspę Wolin – do niemieckiego obozu pracy Ostswine-Klüss (obecnie Klicz – część miasta Świnoujścia), gdzie cierpiał głód i był szykanowany przez hitlerowców. Był świadkiem alianckich bombardowań lotniczych Świnoujścia, Polic, Szczecina i Peenemünde. Po II wojnie światowej osiedlił się w Wolinie, gdzie na początku lat 70. XX wieku sprawował funkcję przewodniczącego Wolińskiego Towarzystwa Kultury. Relacja Michała Wrembla została nagrana w 1971 lub 1972 roku na taśmie nr III, opisanej „Wspomnienia pionierów ziemi wolińskiej”. Transkrypcja nagrania stanowi przedostatni rozdział książki Nad Dziwnę i Świnę. Tom 1. Relacje osadników z fonoteki wolińskiego muzeum, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2024, s. 253–267.
Zbigniew Stefańczyk we wrześniu 1939 roku był plutonowym podchorążym, pełnił funkcję dowódcy plutonu w 1. Pułku Ułanów Krechowieckich im. Pułkownika Bolesława Mościckiego w Augustowie. Uczestniczył w ciężkich walkach odwrotowych, kilkakrotnie przebijając się z okrążenia i będąc świadkiem zbrodni niemieckiego Wehrmachtu na polskich cywilach. Po ostatniej bitwie kampanii wrześniowej – bojach pod Kockiem, toczonych przez Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie” – dostał się do niewoli niemieckiej, z której uciekł na Zamojszczyznę. Tam przyjął pseudonim „Sewer” i podjął działalność konspiracyjną, początkowo na własną rękę, potem w szeregach Służby Zwycięstwu Polsce, Związku Walki Zbrojnej (przemianowanego w 1942 roku na Armię Krajową), a następnie Batalionów Chłopskich. W 1944 roku wziął udział w akcji „Burza”. Po przejściu frontu wschodniego ukrywał się, lecz został schwytany i uwięziony przez NKWD. Podczas śledztwa odrzucił propozycję współpracy z Rosjanami, którzy zesłali go do obozów pracy na Uralu. W 1947 roku wrócił do Polski, wstąpił do PPS i PZPR, pracował jako wychowawca polityczno-społeczny w ośrodku młodzieżowym w Kotlinie Kłodzkiej. Usunięty z szeregów partii za wojenną przeszłość, był szykanowany przez władze komunistyczne. W 1954 roku, chory na serce, przyjechał do Międzyzdrojów, gdzie początkowo został księgowym brygady remontowo-budowlanej Funduszu Wczasów Pracowniczych, następnie celnikiem, a w końcu przewodnikiem turystycznym. Wywiad ze Zbigniewem Stefańczykiem został zarejestrowany na dwóch taśmach magnetofonowych (nr VI i VIII) w 1974 roku. Transkrypcja nagrania zostanie opublikowana w książce Nad Dziwnę i Świnę. Tom 2. Epopeja Zbigniewa Stefańczyka ps. „Sewer”, red. K. Kokora, P. Maliński, P. Oleksy, Wolin 2025.